1. Periyodik Sistem
Periyodik sistem, evrendeki tüm elementlerin belirli özelliklerine göre düzenlendiği tablodur. Günümüzde kullanılan modern periyodik tablo, elementlerin artan atom numarasına (proton sayısına) göre sıralandığı bir sistemdir. Bu tablo, elementlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri arasında ilişki kurulmasını sağlar.
Periyodik Tablonun Yapısı
Periyodik tablo periyotlar ve gruplar olmak üzere iki temel bölümden oluşur.
- Periyot: Soldan sağa uzanan yatay sıralardır. Toplam 7 periyot vardır.
Periyot numarası arttıkça atomların elektron sayıları ve atom çapları da artma eğilimindedir. - Grup: Yukarıdan aşağıya uzanan dikey sütunlardır. Toplam 18 gruptan oluşur.
Aynı gruptaki elementlerin kimyasal özellikleri benzerdir, çünkü değerlik elektron sayıları aynıdır.
Periyodik Tablodaki Özel Gruplar
- 1A Grubu (Alkali Metaller): Li, Na, K…
Yumuşak, reaktif metaller. Suyla hızlı tepkime verirler. - 2A Grubu (Toprak Alkali Metaller): Mg, Ca…
1A’ya göre daha az reaktif. - 7A Grubu (Halojenler): F, Cl, Br, I…
Zehirli, keskin kokulu, çok reaktif ametaller. - 8A Grubu (Soygazlar): He, Ne, Ar…
En kararlı ve tepkimeye girmeyen elementler.
Metaller – Ametaller – Yarı Metaller
- Metaller: İletkendir, parlaktır, dövülebilir. (Demir, bakır, altın…)
- Ametaller: Kırılgan, iletken olmayan, mat maddelerdir. (Oksijen, karbon, sülfür…)
- Yarı metaller: Hem metal hem ametal özellikleri taşır. (Silikon, germanyum…)
Periyodik sistem sayesinde:
- Elementleri tanımak kolaylaşır.
- Bir elementin fiziksel/kimyasal özellikleri tahmin edilebilir.
- Endüstride uygun element seçimi mümkün olur.
2. Fiziksel ve Kimyasal Değişimler
Maddeler çevremizde sürekli değişime uğrar. Bu değişimler fiziksel değişim ve kimyasal değişim olmak üzere ikiye ayrılır.
Fiziksel Değişim
Maddenin kimliği değişmez, yalnızca şekli, hali veya boyutu değişir.
Özellikleri:
- Yeni madde oluşmaz.
- Molekül yapısı korunur.
- Geri dönüşebilir.
Örnekler:
- Buzun erimesi
- Kağıdın yırtılması
- Tuzun suda çözünmesi
- Metalin tel hâline getirilmesi
Neden geri dönüşebilir?
Çünkü madde kimliğini kaybetmemiştir; sadece fiziksel hâl değiştirmiştir.
Kimyasal Değişim
Maddenin yapısı değişir ve yeni bir madde oluşur.
Özellikleri:
- Molekül yapısı değişir.
- Bağlar kırılır, yeni bağlar oluşur.
- Genellikle geri dönüşmez.
Örnekler:
- Demirin paslanması
- Kağıdın yanması
- Sütün mayalanması
- Kek hamurunun pişmesi
- Meyvenin çürümesi
Kimyasal değişim sırasında:
- Renk değişimi,
- Gaz çıkışı,
- Isı açığa çıkması veya soğurulması,
- Çökelti oluşması
gibi belirtiler gözlenebilir.
3. Asitler ve Bazlar
Asitler ve bazlar günlük yaşamda sık karşılaştığımız kimyasal maddelerdir. Sulu çözelti hâlinde belirgin özellikler gösterirler.
Asitlerin Özellikleri
- Ekşi tatlıdır (limon, sirke gibi).
- Mavi turnusol kâğıdını kırmızıya çevirir.
- Metallere etki ederek hidrojen gazı çıkarır.
- pH değeri 7’den küçüktür.
Günlük hayattaki asitler:
- Limon → Sitrik asit
- Sirke → Asetik asit
- Gazlı içecek → Karbonik asit
- Yoğurt → Laktik asit
- Mide asidi → Hidroklorik asit
Bazların Özellikleri
- Acı tatlıdır, kaygan his verir.
- Kırmızı turnusolü maviye çevirir.
- Yağları çözer.
- pH değeri 7’den büyüktür.
Günlük hayattaki bazlar:
- Sabun → Sodyum hidroksit
- Çamaşır suyu → Sodyum hipoklorit
- Deodorant → Amonyak çözeltileri
pH Kavramı
Bir maddenin asitlik ya da bazlık derecesi pH ölçeği ile ölçülür.
- 0–6 : Asidik
- 7 : Nötr
- 8–14 : Bazik
Su ve tuzlu su nötr sayılır.
4. Asit – Baz Tepkimeleri (Nötralleşme Tepkimeleri)
Asitler ile bazlar bir araya geldiğinde nötralleşme adı verilen bir kimyasal tepkime gerçekleşir. Bu tepkime sonucu:
- Tuz
- Su
oluşur.
Genel tepki:
Asit + Baz → Tuz + Su
Örnek:
HCl + NaOH → NaCl + H₂O
Bu tepkime sırasında çoğu zaman ısı açığa çıkar; yani ekzotermiktir.
Günlük hayatta nötralleşmeye örnekler:
- Mide yanmasına karşı antasit kullanmak (asit + baz → nötralleşme)
- Tarımda asitli toprağa kireç eklenmesi
- Arı sokmasında (asit) karbonat (baz) kullanılması
- Temizlikte çamaşır suyu ile sirkenin asla karıştırılmaması
(Tehlikeli gaz çıkarır!)
5. Evsel Kimyasallar ve Güvenli Kullanım
Günlük yaşamda kullanılan temizlik ürünleri, kozmetikler ve bakım ürünleri kimyasallar içerir. Bu ürünlerin bilinçsiz kullanılması hem sağlığa hem çevreye zarar verebilir.
Evsel Kimyasalların Sınıfları
- Temizlik malzemeleri: Çamaşır suyu, yüzey temizleyici, bulaşık deterjanı
- Kozmetik ürünler: Parfüm, deodorant, makyaj malzemeleri
- Kişisel bakım ürünleri: Şampuan, sabun
- Böcek ilaçları: Kimyasal pestisitler
- Gıda katkı maddeleri: Koruyucular, renklendiriciler
Zararlı Kimyasalların Etiketleri
Kimyasal ürünlerde özel uyarı sembolleri bulunur:
- Alev sembolü → Yanıcı
- Kuru kafa → Zehirli
- Ateş üstünde daire → Oksitleyici
- Asit döken el → Aşındırıcı
- Balık-ağaç sembolü → Çevreye zararlı
Bu semboller güvenli kullanım açısından son derece önemlidir.
Güvenli Kullanım Kuralları
- Kimyasallar karıştırılmaz (Özellikle çamaşır suyu + tuz ruhu çok tehlikelidir, zehirli gaz çıkarır).
- Ürünler çocuklardan uzak tutulmalıdır.
- Etiketler okunarak kullanılmalıdır.
- Koruyucu eldiven, maske gerekirse kullanılmalıdır.
- Kimyasal ürünler yemek kaplarına konmamalıdır.
- Boş ambalajlar doğaya atılmamalıdır.
6. Kimyasal Tepkimelerin Günlük Yaşamdaki Örnekleri
Kimyasal tepkimeler hayatımızın her anında vardır. Yemek pişirmekten solunum yapmaya kadar her süreç kimyasal değişim içerir.
Günlük örnekler:
- Demirin paslanması → Oksitlenme tepkimesi
- Ekmeğin mayalanması → Fermantasyon
- Mumun yanması → Yanma tepkimesi
- Sütün kesilmesi → Kimyasal bozulma
- Arabalardaki yanma motoru → Yakıtın yanması
- Bitkilerin fotosentez yapması → Kimyasal sentez
Yanma tepkimeleri, günlük yaşamın en yaygın kimyasal olaylarındandır.
(O₂ + Yakıt → CO₂ + H₂O + enerji)
Hızını etkileyen faktörler
- Sıcaklık
- Yüzey alanı
- Madde türü
- Katalizörler
Örneğin:
- Etin ateşte hızlı pişmesi (sıcaklık artışı)
- İnce kıyılmış odunun hızlı yanması (yüzey alanı artışı)
7. Endüstride Bilim ve Teknolojinin Yeri
Endüstri, ürünlerin hammadde olarak alınıp işlenerek kullanışlı hâle getirildiği üretim alanıdır. Bilim ve teknoloji, endüstriyel üretimi daha verimli, güvenli ve ekonomik hâle getirir.
Modern Endüstride Teknolojinin Rolü
- Otomasyon: Robotlar fabrikalarda insan gücünü azaltır, hatayı düşürür.
- Yapay zekâ: Üretim sürecini analiz eder, kalite kontrolünü artırır.
- Yeni malzemeler: Alaşımlar, polimerler, kompozitler daha dayanıklı ürünler sağlar.
- Çevre teknolojileri: Atık yönetimi, filtreleme sistemleri, geri dönüşüm teknolojisi.
Bilimin Endüstriye Katkıları
- Yeni malzemelerin geliştirilmesi (cam, plastik, seramik, metal alaşımlar)
- Gıdaların uzun süre bozulmadan saklanması (kimya, biyoloji)
- İlaç üretimi (biyoteknoloji)
- Enerji üretimi (fizik)
Endüstriyel Kimya Uygulamaları
- Boya sanayi
- Plastik sanayi
- Gübre üretimi
- Temizlik malzemeleri
- Petrol rafineri
- Tekstil üretimi
Bu sektörlerde kimyasal tepkimeler büyük önem taşır. Uygun tepkimelerin seçilmesi, verimlilik, enerji tasarrufu ve çevre koruması açısından belirleyicidir.
Geri Dönüşüm ve Endüstri
Endüstride geri dönüşümün önemi:
- Doğal kaynakları korur.
- Enerji tasarrufu sağlar.
- Atık miktarını azaltır.
- Ekonomiye katkı sağlar.
Geri dönüştürülebilen maddeler:
- Cam
- Plastik
- Metal
- Kağıt
GENEL ÖZET
Madde ve endüstri ünitesi, doğadaki maddelerin özelliklerini, değişimlerini, tepkimelerini ve bunların günlük yaşamla ilişkilerini anlamayı sağlar. Periyodik tabloda elementlerin düzeni, asit ve bazların temel özellikleri, kimyasal ve fiziksel değişimlerin farkı, evsel kimyasalların güvenli kullanımı ve teknolojinin endüstrideki rolü bu ünitenin temel noktalarını oluşturur.
Bu konular LGS’de sıkça soru gelen alanlardır ve genellikle “yorum gücü”, “karşılaştırma”, “günlük yaşam ilişkisi” isteyen soru tipleri üzerinden ölçülür.
